Intervistë ekskluzive me shkrimtarin Romeo Çollaku

Antologjia, një manovër në betejën e poezisë për mbijetesë

Intervistë ekskluzive me shkrimtarin Romeo Çollaku, hartues i “Antologjia e poezisë bashkëkohore shqipe

Vasil Vasili

Arben Dedja, Arian Leka, Virion Graçi, Agron Tufa, Çelo Hoxha, Idlir Azizi, Ilir Belliu, Parid Teferiçi, Gentian Çoçoli, Romeo Çollaku, Alket Çani, Ervin Hatibi, Luljeta Lleshanaku, Olimbi Velaj, Lindita Arapi, Linditë Ahmeti, Ledia Dushi, janë protagonistë të një Antologjie botuar pak kohë më parë në dy gjuhë shqip dhe greqisht në shtetin helen, falë përkushtimit të një shqiptari-artist që jeton prej vitesh atje.

Romeo Çollaku, një frymë e re letrare në letrat shqipe, në poezi dhe në prozë, larg paragjykimeve dhe i lirë në mendim përkushtoi kohën e tij për të bërë që poezia shqipe, një vis i panjohur, në Greqinë, ku ai jeton prej kohësh të renditej në një libër, duke i dhënë asaj dinjitetin që duhet të ketë një brez që natyrshëm zëvendëson një tjetër...

(Nga një koment i ATSH-së)



Një antologji çfarë është në përfytyrimin tuaj, po në konceptin tuaj çfarë duhet të përmbushë një lloj antologjie?

“Në përfytyrimin tim -dhe kam përshtypjen se në përfytyrimin e çdo njeriu të letrave, qoftë ky shkrimtar, përkthyes apo lexues- ekziston një antologji, e cila nuk është shtypur dhe nuk do të shtypet asnjëherë. Nuk mund të shtypet dhe të qarkullojë si libër, pasi është shumë fluide, ndryshon kohë pas kohe. Edhe në qoftë se do të bëhej ndonjë përpjekje për t’u shtypur, libri nuk do të ishte kopje origjinale e vizionit. Ekziston në përfytyrimin tim një antologji e tillë e poezisë shqipe. Gjithë antologjitë e tjera janë të diskutueshme; secila më vete”.

E keni dhënë poezinë shqipe në greqisht; përkthimi është një mision apo një nevojë e intelektit?

“Si përkthimi, si krijimi vetjak, për mendimin tim, para së gjithash, nuk mund të jenë tjetër veçse një nevojë për të punuar me gjuhën. Deri para disa kohësh, mendoja se kjo vlen vetëm për poetin dhe jo për prozatorin. Pandehja se prozatori shkruan nga nevoja për t’u treguar histori të tjerëve. Në të vërtetë, qëllimi i një prozatori nuk është të tregojë një histori, por të rrëfejë bukur një histori; të shfrytëzojë, edhe ai, mundësitë e gjuhës. Edhe me përkthyesin ndodh e njëjta gjë”.

17 poetë nga 4 poezi? Përse pikërisht 17 dhe përse nga 4 poezi?

“Rastësi. E kisha menduar me gjashtëmbëdhjetë poetë. Në fund fare shtova edhe një; veten. Përse nga katër poezi? Mendova se me nga katër poezi do të përfaqësohej mjaftueshëm çdo poet. Nuk mund të përktheja më shumë; përkthimi i poezisë është punë e mundimshme, sidomos kur përkthen nga gjuha amtare në një gjuhë të dytë. Katër poezi nuk janë pak, janë shumë. Ku e gjen që, pas dyqind apo treqind vjetësh, të mbetemi në “antologjinë” e poezisë shqipe me katër poezi”.

Keni përfshirë në optikën tuaj moshën e poetëve që përkon me fundin e viteve ’60 dhe fillimin e viteve ’70 të shekullit XX. A keni patur mendimin për një antologji breznie?

“Hë për hë, nuk kisha mundësi për ndërmarrje më të mëdha. Një antologji më e gjerë e poezisë shqipe kërkon punë, kohë, përkushtim; nuk është gjë e lehtë. Për disa arsye, u kufizova tek brezi që u shfaq në skenën letrare shqiptare në fillim të viteve ’90. E njoh disi më mirë poezinë e tij, e cila, kur bëhet fjalë për prezantimin e ligjërimit shqip para një auditori të huaj, më duket mëse e denjë për të mbajtur barrën e përgjegjësisë”.

Antologjia ka disa unitete: ka unitetin e tonit të ulët poetik, ka antikonformizmin, është dhënë e gjitha në varg të lirë, është një bisedë gërryese me njeriun që kemi brenda vetes, poezitë janë të lidhura me filozofinë perëndimore, ka unitetin e një poeme ose të një kundërpoeme, ka unitetin e çlirimit nga konvencionet patetike, ka unitetin e lidhjes së brendshme të poezive me një logjikë të përpiktë, ka unitetin e imazheve, etj. Këto unitete ia ka dhënë antologjisë shestimi juaj si përzgjedhës apo janë qenësi të autorëve në librat e tyre?

“Ç’është e vërteta, nuk kam synuar me ndërgjegje të nxjerr në pah tipare të caktuara. Synimi im i vetëm ishte të jepja në greqisht disa poezi të cilat do të kënaqnin kërkesat estetike të publikut grek, si dhe do t’i tregonin këtij nivelin e poezisë që shkruhet sot në shqip. Natyrisht, disa nga këto që numëruat, mund të përbëjnë cilësi të përgjithshme të brezit të paraqitur në antologji dhe, në një mënyrë apo në një tjetër, qëllimisht apo vetvetiu, do të përcilleshin”.

Ç’do të thotë për ju të shkruhet ndryshe nga këta poetë?

“Do të thotë begati, kur bëhet fjalë për poezi të vërtetë. Edhe poetët për të cilët flasim janë shumë të ndryshëm nga njëri-tjetri”.

Një antologji ka plotërinë e shestimit të përzgjedhësit dhe i mungon plotëria e autorëve. A janë të domosdoshme antologjitë?

“Janë apo nuk janë të domosdoshme, antologjitë ndodhin pavarësisht vullnetit tonë. Një lexues i përkushtuar i poezisë, me apo pa dashje, me kalimin e kohës harton antologjinë e tij, me të njëjtën mënyrë që, fjala vjen, një kujtesë përzgjedh çaste. Dikush, si puna ime, duke marrë gjithmonë parasysh humbjen nga vizioni tek libri, humbje për të cilën folëm më lart, përpiqet ta bëjë libër përzgjedhjen e tij, të tjerët parapëlqejnë ta lënë ashtu, të palëndët, antologjinë e tyre. Kjo e fundit, antologjia e palëndët e secilit, është më e rëndësishmja dhe, zakonisht, këto, të gjitha së bashku, vendosin për fatin e vargjeve që shkruhen në këtë botë. Sidoqoftë, kur bëhen me dashuri e përkujdesje, kur mbështeten në kritere të kulluar letrarë dhe kur ndikohen sa më pak prej faktorësh të jashtëm, antologjitë poetike, në mos të domosdoshme, janë, padyshim, të dobishme – veçanërisht, në periudha të vështira për poezinë, si kjo që jemi duke kaluar. Që të flasim më konkretisht, tregu grek –apo edhe ai francez, anglez, gjerman– i librit nuk do ta pranonte lehtë botimin e një përzgjedhjeje nga një autor shqiptar, qoftë ky edhe shumë i rëndësishëm. Se, për shembull, poet i madh vërtet Camaj, mirëpo, për fat të keq dhe për arsye që dihen, emri i tij nuk i thotë asgjë lexuesit grek. Ndaj dhe një botues nga ky vend do të ngurronte ta botonte. Ose, po ta botonte, do të meritonte dafina të freskëta dhe një mijë e një lëvdata. Kurse me antologjinë punët qëndrojnë ndryshe. Sidomos kur bëhet fjalë për poezinë e një gjuhe “të vogël”. Një antologji poetike është një rreng që i punon poezia rreptësisë së tregut, një manovër në betejën e saj për mbijetesë. Një antologji e përgjegjshme ka për qëllim të orientojë drejt lexuesin e poezisë. Drejt? Po kësi gjërash, mund të thotë ndokush, janë subjektive. Vërtet janë subjektive, por nuk duhet të abuzojmë shumë me këtë cilësi të veprave të artit; jo gjithmonë mund ta përdorim si argument. Për sa i përket plotërisë, besoj se një nga ligjet e antologjisë është mungesa e plotërisë”.

Poezia shqipe që është në optikën tuaj, çfarë prirjesh ka? Kjo pyetje të çon tek një drejtim letrar i përbashkët, të ndikimit nga valët poetike të njëri-tjetrit. Po individualitetet brenda këtij drejtimi a kanë fuqinë e shkëputjes nga qerthulli? A shihni ndonjë të tillë?

“Ndoshta nuk kemi të bëjmë edhe aq me ndikime nga njëri-tjetri sesa me një “prejardhje” të përbashkët. Cila është kjo “prejardhje”? Është, nga njëra anë, tradita më e mirë e poezisë sonë; ata poetë që u munduan për farkëtimin e shprehjes poetike shqipe; ata punëtorë të përkushtuar që e sollën instrumentin gjuhësor deri në nivelin që e gjeti brezi në fjalë. Kam vënë re se ndonjëherë ky brez, gabimisht, përfytyrohet si një gjeneratë e vrullshme që përmbysi, që theu, që mohoi. Mirëpo, të shkatërrosh nuk është vlerë; aq më keq kur shkatërron pa patur ndërmend të ndërtosh diçka. Natyrisht që përmbysi, theu dhe mohoi, por edhe ngriti, restauroi, pohoi. Ky brez ka përparuar me maturi shembullore. Ndër të tjera, ka edhe meritën e vlerësimit të shëndetshëm -e vlerësimit me kritere të kulluar letrarë- të traditës shqiptare, që është, siç thamë, njëra degë e “prejardhjes” së tij të përbashkët. Dega tjetër është poezia e huaj. Le të kemi parasysh emrat që kanë sjellë në shqip disa nga poetët e këtij brezi: Baudelaire, Rimbaud, Valéry, Saint-John Perse, Eliot, Joyce, Stevens, Heaney, Montale, Saba, Mandelshtam, Brodskij, Kavafis, Seferis. Tashmë, kanë kaluar shumë vite nga koha e startit dhe –që të hidhemi tek pjesa e dytë e pyetjes– mbase dhe janë krijuar disa diferenca. Pastaj, fjala “brez”, me gjithë kuptimin e saj, përdoret nga ne si konvencion. Secili nga anëtarët e këtij grupimi është një individualitet më vete. Megjithatë, meqë jemi duke folur për antologjinë, le të mos bëjmë këtu një përzgjedhje brenda përzgjedhjes”.

Poezinë greke çfarë prirjesh e dallojnë?

“Poezia greke ka dy mijë e shtatëqind vjet që rrjedh në një shtrat të sigurt. Nuk e di nëse mund të flasim për prirje të përgjithshme, pasi secili nga ata që dallohen sot si poetët më të rëndësishëm grekë është një botë më vete”.

Lexuesit janë poetë në mundësi: në përfytyrimin dytës të poezisë, në shije, në mendime. Sipas përvojës së tyre subjektive, ata e lexojnë “të përkthyer” poezinë. Poezia e Antologjisë nuk është e gatshme, prandaj e vë në vështirësi përfytyrimin. Kjo poezi është e ngjashme me pikturën moderne, me filozofinë moderne, me teknologjinë moderne. A është e përhershme modernia; ku takohet ajo me letërsinë që i ka qëndruar kohëve?

“U shmangem përcaktimeve “poezi moderne”, “letërsi moderne”, të cilët mund të krijojnë keqkuptime. Ja njëri nga keqkuptimet e mundshëm: thuhet se poezia moderne fillon me Baudelaire-in, Mallarmé-në, Verlaine-in, Lautréamont-in, Rimbaud-në, Laforgue-un, gjë që, në një kuptim të caktuar të termit, është e vërtetë. Mirëpo, kjo nuk do të thotë se gjithë poetët e epokave më të hershme –Dante, Shakespeare, Hölderlin e të tjerë– janë tashmë të kapërcyer; nuk do të thotë se këta poezia moderne i përjashton. Koha ka zbehur shkolla apo rryma letrare, por jo gjithë poetët para Baudelaire-it. Një tjetër keqkuptim i mundshëm: fakti se që të dy janë cilësuar poetë modernë, nuk do të thotë, fjala vjen, se Pound është i ngjashëm me Bréton-in. Më tepër ngjashmëri do të gjenim mes Pound-it dhe Dante-s sesa mes Pound-it dhe Bréton-it. Ajo që është quajtur “poezi moderne” është një spektër i larmishëm ngjyrash. Jo çdo gjë që është “moderne” do të mbijetojë përgjithmonë. Megjithatë, poezia dhe letërsia e njëqind e pesëdhjetë vjetëve të fundit arriti nivele të jashtëzakonshme. Një sërë veprash “moderne” renditen qysh tani mes monumenteve më të lartë të traditës letrare. Se poezia, si para njëzet e pesë shekujsh ashtu edhe sot, është art i fjalës. Qëllimi i poetit, në çdo kohë, është të vendosë fjalët në një rend sa më të saktë; kjo nuk ka ndryshuar dhe s’ka për të ndryshuar ndonjëherë”.

Kanë filluar të humbin pak nga pak gjinitë e pastërta.

“Mbase një dukuri e tillë ndodh më dendur në ditët e sotme. Megjithatë, kufiri mes gjinive asnjëherë nuk ka qenë i ndarë me thikë, gjë që e vëmë re tek disa nga kulmet letrare të të gjitha kohërave. Ç’është “Odiseja”, vepër lirike apo narrative? Po “Komedia” e Dantes? Po tragjeditë e Shekspirit, janë vepra teatrale apo poezi? Po “Himne natës” e Novalis-it dhe “Një stinë në ferr” e Rimbaud-së? Po “Milosao”, “Andrra e Jetës”, “Dranja”? Në qoftë se një tekst na diktohet me vlerat e tij, nuk na prish punë se në ç’gjini do ta klasifikojmë”.

Poezia e antologjisë ka një muzikalitet që përftohet nga asimetritë, që, përgjithësisht, jepet me mjetet e prozës. Në qoftë se e pranojmë këtë kqyrje, pra kalimin nga tropet e pastërta poetike në poezi, në hapjen e shtegut për huazim të mjeteve të prozës, atëherë si e shikoni këtë dukuri: si një shtim të mundësive përthithëse të poezisë apo si një mungesë të virtuozitetit të autorëve? A jeni këshilluar me autorët apo është mendimi juaj dhe i përfytyrimit kritik?

“Kufiri mes poezisë dhe prozës, siç thamë, është disi i vagullt. Ashtu si në një roman gjejmë rreshta apo faqe të tëra poetike, ashtu edhe në një poezi mund të ndeshim ritme proze. Rimbaud, për shumëkënd, shkroi vetëm poezi; kurse Edith Sitwell, poetesha dhe eseistja angleze e shekullit XX, e quan atë “zbuluesin e ritmeve të prozës së sotme dhe bazamentin ku u mbështetën gjithë teoritë e llojit”. Kam bindjen se në brezin për të cilin po flasim bëjnë pjesë poetë me dhunti të rralla krijuese, të cilët i njohin mirë “natyrat” e mundshme të ligjërimit dhe kanë ditur t’i shfrytëzojnë ato. Zgjodha prej çdonjërit ato poezi me të cilat, falë leximit, besoj se kisha krijuar marrëdhëniet e duhura, ndaj dhe nuk u këshillova me poetët”.

Për ju ç’kuptim ka “Antologjia e poezisë moderne shqipe”?

“Megjithëse nuk u tregova më pak i përkushtuar, kjo antologji qëndron disi e veçuar nga pjesa tjetër e krijimtarisë sime, pa përjashtuar këtu shqipërimet. Ambiciet e mia janë të mbyllura brenda gjuhës shqipe. Jo ambiciet në raport me të tjerët, por me vetveten”.

Po thellë në vetëdijen tuaj a barazohet kuptimi me qenien?

“Po. Qenia jonë, në thelb, përputhet me kuptimin, por edhe me formën. Përmbajtje dhe formë jemi të gjithë. Dhe përpiqemi të krijojmë shëmbëlltyrën e vetes”.

A mendoni se është vendosur një mirëkuptim estetik dhe filozofik i poezive të antologjisë me lexuesin grek?

“Le të shpresojmë se njerëzit që lexojnë poezi do të gjejnë tek antologjia ime atë që kërkojnë nga poezia. Ata pak njerëz, pasi janë vërtet të paktë njerëzit që lexojnë poezi. Mund të duket e çuditshme, por janë më të paktë njerëzit që lexojnë sesa ata që shkruajnë poezi. Nejse. Meqë erdhi fjala, duhet të falënderoj edhe një herë botuesin E. Kartakis dhe poeteshën Pavlina Pampudhi, pa zemërgjerësinë e të cilëve nuk do të ishte hedhur edhe kjo urë mes poezisë shqipe dhe lexuesit grek”.

Çdo gjë është përkthim nga e panjohura drejt të njohurës. Nga ndjenjat dhe mendimet te arti; nga gjuha e huaj në gjuhën tonë e anasjelltas. Dhe në çdo përkthim zbritet një përqindje nga origjinali tek lexuesi. Nga gjuha jonë tek gjuha e tjetrit është në mes gjuha e përvojës subjektive dhe pavetëdijes. Në përvojën tuaj, shqipja si e përballon përkthimin?

“Eliot-i thotë se poezia është kokëfortësisht kombëtare. Që t’i stërhollojmë shumë gjërat, kombëtare jo se trajton tema kombëtare, por se është e pandashme nga gjuha në të cilën shkruhet. Prandaj, sikurse ndodh rëndom edhe me poetët e gjuhëve të tjera, poetët tanë më të mirë humbasin shumë në përkthim. Nuk është faji i tyre dhe duhet të bëjmë kujdes që gjykimi ynë mbi ta të mos ndikohet nga kritere të tillë. Fakti që Poradeci dhe Ndre Mjeda nuk kanë shkaktuar ndonjë përshtypje kush e di se çfarë në botën frankofone dhe anglofone, ku janë përkthyer herë pas here, nuk do të thotë në asnjë mënyrë se s’janë poetë të mëdhenj. Në qoftë se duam t’i vlerësojmë saktë poetët tanë, puna e parë që duhet të bëjmë është leximi i vëmendshëm i vargjeve që na kanë lënë. Nuk duhet të nisemi nga gjykimi i të huajve për ta. Nuk kemi arsye pse ta bëjmë një gjë të tillë, përderisa kemi fatin të gjykojmë drejtpërdrejt origjinalin. Për lexuesin e thjeshtë shqiptar të poezisë, besoj se De Rada nuk është poet i madh ngaqë e ka mburrur Lamartini, por ngaqë i tillë del nga vargjet e tij. Për fat të keq, me kritikën tonë, niveli i së cilës dihet cili është, nuk ndodh e njëjta gjë. Por një shkollar i pafajshëm mund të pyesë me të drejtë: po sikur Lamartini të mos kishte thënë asgjë për poetin tonë, vlera e poezisë së De Radës a do të ishte po kjo që është? Le të sjellim edhe një shembull nga poezia e huaj, nga poezia greke meqë folëm edhe për të: duke e lexuar të përkthyer në anglisht, amerikanët nuk mund të mahniten nga poezia e Elitisit, por kjo nuk do të thotë se Elitis nuk është një nga poetët më të mëdhenj të shekullit XX”.



Intervistoi: Vasil Vasili